Biz kez kelgen mátindi sóz dep qana túsinetin múgedek  tanymǵa tústik. Árıne, «noqtaly mı» sheńberinen shyǵa almaýymyzdyń  basty ımpúlsi   úsh ǵasyrlyq otarlaý saıasatynda jatyr. Otarlaý degenimiz  –   nysanaǵa alynǵan  etnostyń erkin oı aǵysyn tolyǵymen tejep, bozjýsan bolmysyn basqalaı baǵytqa  ózgertip jiberý ǵoı.  Toqyraǵan tanymnan bir  mysaldy  kýágerlikke tartaıyq.  Aıtalyq, batyrlar jyrynda kóp kezdesetin «Otqa salsa janbaıtyn sýǵa salsa batpaıtyn» túsinigi  dál qazir bizder úshin  batyrdy ásire kótermeleý sekildi bolyp qabyldanary  anyq. Osy bir otqa janbaý oqıǵasy kıeli tórt kitap  paraǵynda da qattalyp qalǵan eken. Bul  kóbine Ibrahım paıǵambar ómirine tıesili. Kóne hıssada paıǵambar qarsylastary ishine aǵash órtelip  ábden  narttaı qyzarǵan  or ishine  Ibrahımdi laqtyrǵany baıandalady (Atalǵan oqıǵa Quranda  «Ánbıa» súresiniń 69-aıatynda da  aıtylady). Bir qyzyǵy, joǵarydaǵy  kitaptardyń  barlyǵy da bir aýyzdan  Ibrahım paıǵambardyń  bul  otqa  janýdyń  ornyna, kerisinshe  selk-selk etip tońǵandyǵyn  ári  atalǵan «qıametten» aman-saý qutylǵanyn alǵa tartady.  Mine, hıssanyń uzyn-yrǵasy osy ǵana. Biz kúdikke josyn uıalatyp bul hıssa deregine nanbaıtyndar qarasynyń  mol ekendigin eptep ishimiz sezedi (Alaıda  bizder  úshin bul eshqandaı  da  jalǵan  aqpar emes). Oqıǵanyń osylaısha  qubylyp ketýine basty  dáıek  bolǵan ADAM  RÝHYNYŃ  kúshi  men dárgeıi  deımiz.  Ibrahım paıǵambar laýlaǵan otqa nege janbady? Bul nendeı zańdylyqtardyń negizinde júzege asty, mine buǵan esh bas qatyrǵymyz joq. Kerek deseńiz sol paıǵambardyń ózi et pen súıekten jaratylǵan adam balasy ekendigin esimizden shyǵaryp alamyz. Biz kóbine mundaı tulǵalardyń (polıgamıa nemese saqaly sekildi) syrtqy sıpattaryna ǵana eliktegenimiz bolmasa, al ishki rýhanı jan qabattaryna atymen de attap basqymyz kelmeıdi. Paıǵambarlar men danyshpandardyń (durysy tulǵanyń)  basty mısıasy adamdy óz tanymyna tárbıelep, ózi jetken kemel rýh keńistigine kóterý ǵoı. Kóne Mırdad kitabyndaǵy bir ǵaqlıa: «Sizdiń ár oıyńyz aspanda jalyndaǵan úlken áriptermen jazylyp,  ol ár adamǵa kórinedi dep oılasańyz, shyndyǵynda da  dál solaı bolady», – deıdi.  Endeshe  «Otqa salsa janbaıtyn, sýǵa salsa batpaıtyn»  uǵymy ásire sóz  emes, adam  rýhynyń  shyn anyqtamasy eken. Sol úshin de  bizdiń babatanym  rýhyn  ıgergen  osyndaı  jandarǵa  BATYR  dep  aıryqsha  ataý  berip  otyr. Sonymen  batyr degenimiz tek bıologıalyq  bula kúsh ıesi ǵana emes, óz rýhyn emin-erkin  ıgergen  ǵajaıyp adam (Al mundaı RÝHQA qojaıyn bolǵan  jannyń mysalyna Ibrahım ǵalaıhsalamnyń oqıǵasy kýá degen oıdamyz). Biz ókinishke qaraı  rýhtyń  mundaı  dárgeıindegi  joıqyn  keremetterdi «baqsylyq» degen bir-aq  ataýdyń  aınalasyna ǵana toptap,   belinen syzdyq ta saldyq.  Áıgili Arhımedtiń  «Eger  maǵan  tireý  núktesin berseńder jer sharyn da tóńkerip tastaımyn» paıymynda tek fızıkalyq  mazmun ǵana emes,  alapat  rýhtyń da  ámiri  jatyr. «Adam bu dúnıege kelgende bireýge qyzmet etý úshin emes ( tabynǵany paıǵambar bolsa da), óz kesesin taýysyp ishý úshin, óz rýhyn taný úshin keldi», – deıdi Talasbek  Ásemqulov. Bul postýlat adam óz rýhyn tanyǵanda ǵana bolmystyń máni aıshyqtala túsetinin ısharalap tur ǵoı.  Endeshe,  aqyl mı  men materıanyń, al  rýh  Alla  men  adam arasyn baılanystyrǵan  beıne bir kópir ispetti. Biz budan adam  balasynyń asqaq mandatyn paıymdaımyz. Tómendegi Suraǵan Rahmetulynyń óleńi de osy ólshem jaıyn  sóz etip otyr.

                                 Qara jermenen ǵazız de qarbyz

                                 basym teń.

                                 Sana juldyzy jarqyrap aqqan

                                 jasyl seń.

                                 Alǵashqy zańdylyq jazylǵan

                                 tastar aıtady:

                                «Qaımana halyq qudaıdan jalǵyz

                                  jas úlken...»

                                  Alty qurlyǵym aýanyń, býdyń

                                  Kúshinen,

                                  Tursa da onyń ólimi qos aıaq

                                  Malǵun – Kisiden.

                                  Ekinshi formýla:

                                  Etpenen júrekke qatyssyz:

                                  Jalpy jurtymdy-jarty qudaı dep

                                  túsinem!

Kanadalyq tanymger jazýshy Djon Keho óziniń «Podsoznanıe mojet vse» kitabynda  gologramm degen uǵymǵa arnaıy toqtalady. «Álem – bul alyp gologramm. Al gologramm degenimiz – «birtutas dene». Iaǵnı ǵalam – bútin aǵza degen sóz» deıdi avtor (Osy teorıany tuńǵysh ret tapqany úshin 1947 jyly Denesh Gabor (Denıs Garbor) degen vengr ǵalymyna Nobel syılyǵynyń laýreaty ataǵy berilgen  eken). Keho atalǵan uǵymǵa tereń taldaý jasaı  otyryp, adam  tańdanarlyq  mynadaı  aqpar  beredi.

Ol «Ýpanıshad» (Kóne Vedalyq sanskrıt tilinde jazylǵan dinı-fılosofıalyq traktat) kitabynan: «Bir tal shóp (jazyqyz) julynǵanda, barlyq álem dir etedi» degen oıǵa silteme jasaıdy. Sosyn bul  uǵymnyń aınadaı  aqıqat ekendigine ǵylymı  turǵydan  aıǵaqtar  izdeıdi.

Ras, dúnıeniń «birtutas», sondaı-aq bir-birimen etene baılanysta ekendigin alashtyń rýhanı kósemi Álıhan Bókeıhan da óz eńbeginde atap ótken eken. Biz ádette «jeti joq» tizimin  jaqsy bilemiz ǵoı.  Biraq ta «...qusta sút joq, jylqyda ót joq» dep jalǵasa beretin osy tizimge «nege bulaı» dep birde bireýimiz qarymta saýal qatpaǵan sekildimiz. Jaratylystyń ózara baılanysta bolatynyn ári birinsiz biriniń kúni joq ekendigine alash arysynyń myna bir jazbasy  kýáger bola  alady  degen oıdamyz.

«...Jylqynyń jalyndaǵy, moınyndaǵy, sıraǵyndaǵy sirke-búgelektiń jumyrtqasy. Búgelek qurt múshelin jylqynyń taz qartynda ótkizedi. Jylqy qasynysqanda sirkeni silekeıine juqtyryp alyp jutyp salady. Sirke taz qaryn barǵanda, qonys jańa kelisti ǵoı dep qubylyp qurt bolady. Qurt jasy tolǵanda tezekpen aralasa jerge túsip, jelinniń basynda burshaq múshelin ótkizip, búgelek bolyp shyǵa keledi...», – deıdi. Bul  qarapaıym ǵana mysal bolǵanymenen ishki mazmuny óte zor.  Al muny ne  úshin  aıtyp  sóz  shyǵyndap  otyr  deısiz  ǵoı.

Egerde jylqy bolmasa búgelektiń de atymen bolmaıtynyn, joǵaryda ańdatqan jylqyda ót bolmaýynyń jumbaǵy da osy bir jaratylys syrynda  jatqandyǵy úshin Álıhan  deregin ádeıi  keltirip  otyrmyz.

Shyǵystyń alyptar galereıasynyń sapyndaǵy Saǵdı Shırazı: «Barlyq adam bir ǵana adamnyń denesin quraıdy. Sol sıaqty neshe mıllıard adam bir ǵana adamnyń bolmysyn qurap tur. Boıyńda birer kletkań aýrýǵa shaldyqsa, sonyń azabyn búkil tániń tartady. Bul da beıne bir sol sekildi. Jer sharynyń basqa bir shetindegi bir adamnyń balasy qasiret pen qaıǵyǵa dýshar bolyp, soǵan júregiń esh aýyryp syzdamasa, táıiri, sen  adam emessiń», – deıdi danyshpan. Minekı, jáı ǵana eki aıaqty pende emes, adam bolýdyń  paryzy ámanda qıyn. Osyǵan qarap otyryp dúnıeniń «birtutas dene» ekendigin, bul mysaldar jer betinde oryn alǵan kez kelgen keleńsizdikke árbir jan ıesiniń pushaıman hal keshetindigin sezindirip turǵandaı. Sonymen «Ýpanıshad» paraǵyna destelengen: «Jazyqsyz julynǵan jalǵyz tal shópke dúnıe dir etedi» qaǵıdasy  ras pa?! Muny kim sezýi múmkin?! Aqyn júregi aýaraı  baqylaǵyshy sekildi deıtin edi  ǵoı.  Ne de  bolsa sebebin  Suraǵan  aqynnan surastyryp  kórelik.

                                   Sebebi, deısiń be, sebebin surasań

                                   Ol bylaı:

                                   Qandaı bir kúshten mıymyz qalǵan

                                   sorǵymaı.

                                   Jer QUPIASYN saǵan qaq bólip

                                   Ashyp berer em,

                                   Qolymdy qaqqan ınelikterdiń

                                   qorlyǵy-aı.

«Qara jerdi qaqqa bólý» adam qolynan keletin is ekendigin Arhımed álde qashan aıtyp tastaǵan dedik. Dál osyǵan par qıanatqa da adam balasy esh oılanbastan bara alady. Desek te pendeniń mundaı paryqsyz pıǵylyna kúlli tirshilik ataýlynyń jany qas. Ánekı jumyr jerdiń tynyshtyǵy úshin de ıneliktiń shyr-pyr  bolyp otyrǵany osy ǵoı. Qazirgi jahandaný úderisiniń qarqyny qatty. Jer betin  burnaǵy «birtutas» uǵymyna qaraı uıytyp barady (Biz bul jerde vırtýaldy álemdegi birtutastyq jaıyn aıtyp otyrmyz). Múmkin endi bir elý jyldyń bederinde búkil adamzat balasy «bizdiń jer ústi» dep sóıleıtin bolar. Qalaı desek te qara jer tek adamnyń ǵana aqylymen  emes,  ıneliktiń de ıgi tilegi úshin  aman-saý  turǵan  tárizdi...